اسلام و نظام بین الملل حقوق بشر

حقوق بشر حقوقی بنیادین و پایه ای است که هر انسان از آن جهت که انسان است، فارغ از اموری چون رنگ، نژاد، زبان، ملیت و مذهب از خداوند دریافت کرده است. در دنیای امروز هر انسانی حق دارد که از حقوق معینی برخوردار شود. به این حقوق، حقوق بشر می گویند.

 این حقوق برای حفاظت انسان در مقابل ستم ها و آسیب هایی است که دیگران یا حکومت ممکن است وارد بیاورند. این حقوق همچنین برای آن است تا انسان ها بتوانند به کمک دیگر انسان ها بشتابند و زندگی شایسته و صلح آمیزی را برای همه بشریت تضمین کنند.

تدوین حقوق بشر از قرن ها پیش تحت عنوان های مختلف در غرب و سایر نقاط جهان منجمله ایران وجود داشته است. حقوق بشر در غرب از جمله حقوق طبیعی افراد به شمار می آید که به دلیل تعلق آن به حیثیت ذاتی بشر، منحصر به منطقه ای خاص نیست و اصول آن جهانشمول می باشد. در دین اسلام نیز، دیدگاهی مغایر با جهانشمولی اصول حقوق بشر دیده نمی شود؛ به گونه ای که در آیات و روایات مختلفی بر یگانگی سرشت همه ی ابناء بشر و کرامت ذاتی همه ی انسان ها تأکید شده است.

دین اسلام آیین فطرت و قانون طبیعی است و این قانون و حقوق طبیعی دستخوش گذر زمان نمی شود. در اندیشه ی اسلام اصل عدالت‌، حسن و قبح عقلی‌، ملازمه بین حکم عقل و شرع و مستقلات عقلیه و در نتیجه حقوق طبیعی و فطری مورد توجه قرار گرفته است.  کرامت به معنی بزرگی و ارجمندی بوده و هدف از کرامت ذاتی انسانی رعایت حقوق بشری، احترام به ارزش های انسانی، روش و سلوک نیک در برابر شخص و اجتناب از توهین و سایر رفتار غیر انسانی می باشد. کرامت ذاتی انسان به عنوان یک اصل مهم و جزء ماهیت انسان، قابل قبول تمامی ادیان، عقاید و مسلک ها بوده و شمار قابل توجهی از نظام های حقوقی و مکتب های اخلاقی آن را پذیرفته و همه ی انسان ها را به رعایت این حق در برابر همدیگر مکلف دانسته اند. در اسلام در آیه 70 سوره اسراء و بسیاری از آیات و روایات دیگر و در غرب در اعلامیه جهانی حقوق بشر به رعایت کرامت ذاتی همه انسان ها اشاره شده است.

بدلیل ریشه داشتن حقوق بشر در حیثیت و کرامت ذاتی انسان و بر مبنای نظریه ی حقوق طبیعی و همچنین بر اساس پذیرش بین المللی و منطقه ای اعلامیه جهانی حقوق بشر، می توان گفت حقوق بشر فرادینی، فرازمانی، فرامکانی، جهانی و جهانشمول می باشد.

از آنجا که همة افراد بشر به دلیل کرامت و حیثیت ذاتی از حقوقی اولیه و اساسی برخوردارند که تحت عنوان حقوق بشر و در قالب اعلامیة جهانی حقوق بشر سازمان ملل متحد به تصویب رسیده و مورد استقبال جهانی قرار گرفته است و اصول این اعلامیه بیانگر نگرش جهانشمولی حقوق بشر است و از سوی دیگر، در ماده یک این اعلامیه پیش شرط برقراری صلح و امنیت بین المللی توجه به حیثیت و کرامت ذاتی انسان دانسته شده است، می توان اینگونه نتیجه گیری نمود که شرط حمایت از حقوق کلیة افراد انسانی و در این راستا برقراری امنیت و صلح بین المللی و شرایط مسالمت آمیز، در گرو اعتقاد راسخ به ایدة جهانشمولی اصول حقوق بشر می باشد. زیرا به نظر می رسد اگر دیدگاه¬های نسبی گرایان در زمینة حقوق بشر و صلح که معتقدند، برقراری صلح و حفظ حقوق انسانی وابسته به چارچوب فرهنگی جوامع گوناگون است و از جامعه ای به جامعه دیگر متفاوت است، مد نظر قرار گیرد، بحث حمایت از کرامت ذاتی انسانها و حفظ صلح و امنیت بین المللی امکان پذیر نخواهد بود.

همچنین به استدلال های نسبی گرایانه در حوزه حقوق بشر و صلح پاسخ داده و مشخص شد که با گسترش و حمایت از روند جهانشمولی حقوق بشر اصل حفظ صلح و امنیت بین المللی جنبة بین المللی یافته و دفاع از حقوق افراد در کشورهای ناقض حقوق بشر و صلح، به منزلة مداخله در امور داخلی این کشورها نمی باشد. در این راستا به این مسأله نیز پرداخته شد که اینگونه نیست که با تأکید بر صلح جهانی و جهانشمولی اصول حقوق بشر، فرهنگ های مختلف نادیده انگاشته شده باشد. در این زمینه به ماده 21 میثاق جامعة ملل که به اعتبار تفاهمات منطقه ای جهت پرداختن به موضوعات مربوط به حفظ صلح و امنیت بین المللی پرداخته است، استناد شد.

در نهایت اینکه به نظر می رسد اگر همة افراد انسانی حداقل در انسان بودن و بر اساس کرامت ذاتی برابر دانسته شوند و اگر دفاع از منافع اشخاص و حفظ حقوق افراد فارغ از رنگ، نژاد، ملیت، مذهب و ... مورد توجه قرار گیرد، به طوری که امنیت و سعادت اعضاء و افراد همة ممالک تأمین شود و این امر مد نظر قرار گیرد که منافع و علایق مشترکی بین مردمان همه ی جوامع وجود دارد که باید تأمین شود، در این صورت به نظر می رسد تنها زمانی که حقوق بشر حقوقی جهانشمول و فراگیر دانسته شود، می توان از ایدة صلح جهانی، صلحی که سعادت و امنیت همه ی افراد را تأمین می کند، سخن گفت.

ستاد حقوق بشر: دکتر رضا سیمبر

دانشیار گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه گیلان